زهکشی چیست؟

زهکشی اراضی در لغت به معنای خارج کردن آب اضافی از زمین می باشد که یکی از کارهایی است که از 2000 سال قبل مرسوم بوده. البته خارج شدن آب از زمین بصورت طبیعی نیز صورت میگیرد لذا زهکشی فقط این فرایند طبیعی را سرعت میبخشد هر چند برخی از زارعین احتمالا از زمانهای بسیار قدیم به فواید زهکشی آگاه بودند و کاوش های باستانشناسی نیز آثاری از این عملیات را نشان میدهد اما این کار به عنوان یک فن در کشاورزی مطرح نبوده است ودر واقع زهکشی تا نیمه قرن 18 میلادی بسیار محدود و ناشناخته بود و تنها از آن زمان به بعد بود  که همگام با توسعه کشاورزی توجه به عملیات زهکشی نیز جلب گردید....

زهکشی اراضی علی الاصول برای دو هدف اساسی ممکن است به کار گرفته شوند که عبارتند از:

1. احیاء آن دسته از اراضی ها که تا به حال غیر قابل  استفاده بوده اند و مهیا کردن آنها برای زراعت این نوع زهکسی اراضی به منظور توسعه افقی گویند.

2.بهبود وضعیت زهکشی در اراضی کشاورزی موجود که در واقع زهکشی به منظور توسعه عمودی می باشد.

نیاز به زهکشی یک مسأله پویا و دینامیکاست زیرا باگسترش خواه نا خواه برخی اراضی نیاز به زهکشی پیدا خواهند کرد آمار موجود نشان میدهد که در مقیاس جهانی حدود 3/2 دیم و دارای زهکشی طبیعی بوده و احتیاج به پیاده کردن طرح های زهکشی در آنها نیست ولی 3/1 اراضی مفرط نیاز به زهکشی دارند به عبارتدیگر 400 میلیون هکتار از اراضی دیم جهان نیاز به زهکشی دارند در حالیکه هم اینک فقط 150-100 میلیون هکتار آنها زهکشی می شوند. در زمین های آبی که نیاز به زهکشی دارند در مقایسه با اراضی دیم بمراتب بیشتر است زیرا فقط 50-25 میلیون هکتار یعنی 10تا 20 درصد کل اراضی آبی زهکشی می شوند که این مقدار بسیار کمتر از حد نیاز است. امروزه زهکشی نقش بسیار گسترده تری پیدا کرده است به طوریکه هدف آن فقط خارج ساختن آب اضافی از زمین نیست بلکه مسایلی مانند احیاء یا شیرین کردن اراضی ، مدیریت آب ،مسایل مربوط به محیط زیست و یا کیفیت آب نیز از جمله وظایفی است که در اجرای طرحهای زهکشی مد نظر قرار می گیرند .علاوه براین امروزه زهکشی فقط برای این انجام نمی شود که محصول افزایش یابد بلکه پایین آوردن هزینه تولید، فراهم آوردن شرایطی برای تولید محصولات متنوع ، بهبود وضعیت اقتصادی ،اجتماعی و بهداشتی زارعین و یا امثال آن نیز می تواند از اهداف زهکشی باشد که به ترتیب زیر است:

نوع اراضی	نیاز به زهکشی دارند		نیاز به زهکشی ندارند	جمع
	از قبل زهکشی می شدند	هنوز زهکشی نمی شوند
آبی	50-25	150-100	100-5	270
دیم	150-100	300-250	800	250-1200

اهداف زهکشی:

بطور کلی اهداف زهکشی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

1. کنترل و جلوگیری از ماندابی شدن،

2. کنترل و جلوگیری از شور شدن،

3. کنترل فرسایش،

4. کنترل سیل،

5. حفاظت محیط زیست،

6. سلامت و بهداشت عمومی،

7. حففاظت از انبیه ها و تاسیسات عمومی،

8. توسعه روستایی و امنیت غذایی.

اثرات مفید زهکشی:

1. تهویه خوب در منطقهتوسعه ریشه ها با مقدار رطوبت در این نسبت عکس دارد از طرف دیگر رطوبت خاک تابعی از عمق آب زیرزمینی است و چون اندازه گیری سطح ایستابی ساده می باشد غالباً این پارامتر بعنوان یک نمایه مناسب برای تشخیص نیاز زمین به زهکشی قرار می گیرد ،نمایه دیگری که برای تعیین وضعیت تهویه خاک استفاده می شود طول مدت استغراق در سطح زمین است . اطلاعات موجود نشان می دهد که عمق سطح ایستابی در خاک های سبک 100-50 سانتی متر و در خاک های سنگین 150-100 سانتی متر نسبت به سطح زمین پایین آورده شود قابلیت کار روی زمین افزایش می یابد.

2. جلوگیری از مختل شدن عملیات زراعی: پیدایش از حالت ماندابی در خاک قابلیت دسترسی به زمین و کار روی آن را با مشکل مواجه می سازد . در خاک های زهدار فرصت برای عملیات زراعی( آماده سازی زمین، کاشت، وجین، سم پاشی و حتی برداشت) بسیار محدود است و اگر زارع به دلایلی مجبور باشد که در همین شرایط نامساعد روی خاک کار کند نتیجه آن متراکم شدن زمین و سرانجام از بین رفتن ساختمان خاک به نوبه خود باعث کاهش نفوذپذیری شده و عدم نفوذ آب در خاک به صورت غیر مستقیم تعداد روزهای قابل کار روی زمین را کاهش می دهد که زهکشی از  این اثرات مخرب جلوگیری می کند.

برنامه ریزی  و طراحی سیستم های زهکشی:

منظور از برنامه ریزی زهکشی تهیه یک طرح مهندسی برای حل مشکل زهدار بودن اراضی است این طرح معمولاً مشتمل بر یک سری کارهای سازه ای و یا تسهیلات و روش هایی است که باید بکار گرفته شود در بعضی شرایط ممکن است بهترین راه حل فقط تغییر کاربری زمین یا تغییر عملیات کشاورزی و یا انتخاب زراعت ی باشد که نسبت به ماندابی بودن زمین حساسیت کمتری دارند اما بیشتر موارد یک طرح زهکشی مشتمل بر احداث نوعی شبکه زهکشی جدید است ،اینگونه عملیات که اصطلاحاً به آن طرح گفته می شود در محدوده کار مهندسی آبیاری یا عمران است.

1. برسی صحرایی: طرح و برنامه ریزی متمم های زهکشی نیاز به اطلاعات بسیار زیادی دارد که باید با برسی های صحرایی جمع آوری و تجزیه و تحلیل شوند این اطلاعات در دو زمینه میتواند بکار گرفته شود که عبارتند از :

الف) برای تشخیص مسئله و و پی بردن به ماهیت مشکل زهکشی در مزرعه،

ب) برای تهیه برنامه و طرح زهکشی.

2. مراحل تهیه طرح:

الف) در مرحله اول یا تشخیص پروژه به ندرت تجزیه و تحلیل صورت می گیرد ،در این مرحله فقط بر اساس اطلاعات موجود مشخص می گردد که آیا اصولاً مسائلی به عنوان زهکشی وجود دارد یا خیر و آیا صورت خواهد داشت که پروژه ای  به مرحله بعد برود یا نه،

ب) مرحله شناسایی،                ج) مرحله مکان یابی،                      د) مرحله طرح تفضیلی.

در بسیاری از کشورها پروژه های زهکشی معمولاً در سه فاز انجام می شوند می شوند که عبارتند از:

* فاز اول ( شناسایی و طرح متد یابی)                  * فاز دوم ( اجرا )

* فاز سوم ( تهیه نقشه های اجرایی )

3.  معیار های اساسی در طراحی : تهیه یک طرح زهکشی مستلزم آن است که عوامل زیر به صورت مطلوب با یکدیگر تلفیق و بکار  برده شود:

الف) متغییرهای سیستم : نوع زهکشی ،سازه ها ،فاصله زهکشی ،عمق زهکشی ها ،ظرفیت آنها ،مواد مورد استفاده ،روش اجرا وتطبیق روش آبیاری با نوع سیستم زهکشی.

ب) متغییرهای کشاورزی: نوع زراعت ،تناوب کشت ،الگوی زراعت ،عملیات زراعی و غیره.

ج) متغییرهای محیطی: استانداردهای کیفی آب ،معیارهای حفاظت محیط زیست و اکوسیستمهائی که با اجرای طرح تحت تاثیر قرار می گیرند.

د) متغییرهای مدیریتی: راهبری و نگهداری سیستم ،مسائل اداری و مالی تا تشکل های آبیاری و زهکشی و غیره.

4. باران طرح

5. طراحی سیستم های زهکشی مزرعه

6. تعیین معیارهای طراحی.

منبع:کتاب زهکشی جدید ترجمه دکتر امین علیزاده